تلاش قابل تحسین پروین اعتصامی برای ارتقای نقش زن در ادبیات
سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- الهام امینایی: شعر اثری ادبی و متمایز و صحنه‌ای برای درخشش آرایه‌های نغز ادبی و صور خیال برای بیان ظریف مفاهیم است.
شعر به پیکر بی‌جان کلمه‌ها زندگی می‌بخشد و زنگار روزمرگی را از آنها می‌زداید؛ آنگاه که حقیقت دنیای بیرون و تخیل دنیای درون را درهم می‌آمیزد و خواننده را در تلاقی این دو رها می‌کند.
از نقطه نظر شفافیت کلام، زبان شعری شاعر را می‌توان در مقابل زبان علمی دانشمند قرار داد. شاعر با استفاده هنرمندانه و هوشمندانه از ابزاری چون آرایه‌های ادبی خواننده را به دام دل‌انگیز ابهام می‌اندازد و او را به سمت مکاشفه برای کشف حقیقت کلام سوق می‌دهد. این در حالی است که دانشمند از زبان برای انتقال مفاهیم علمی صریح و روشن بهره می‌برد. در واقع در ادبیات زبان شعری صرفا ابزاری برای ایجاد ارتباط و یا تفهیم مفاهیم نیست بلکه ابزاری برای رنگ‌آمیزی آگاهانه شیوه ارتباط و خلق مفهوم است.
در این جریان متلاطم از گفتارهای بدیع و گاه شبهه‌برانگیز پرسش‌های زیادی به ذهن اهالی فکر خطور می‌کند. این هم‌نشینی احساس و تعقل تا چه میزان به هوشیاری خواننده منتج می‌شود و تا چه میزان او را از باده تخیل سرمست می‌کند؟ آیا شعر زاده زبان است و یا زبان زاده خواست و اراده شعر؟ شاعر شعر را به مقام مانا می‌رساند و یا شعر شاعر را به آب بقا؟ در کدام نقطه از مسیر، شاعر از شتاب کاروان کلمه‌های پرشور شعر جا می‌ماند و شعر راه آزاد و مستقل از رغبت و چیستی صفات شاعر را می‌پوید؟ تا چه حد شعر تابع جنسیت شاعر است و آیا جنسیت شاعر دست او را در به چالش کشیدن مفاهیم فرهنگی و اجتماعی غالب در جامعه می‌بندد؟
تجزیه و تحلیل کلام شاعر بلند آوازه، پروین اعتصامی راهی گرچه صعب اما نافع در مسیر یافتن پاسخ به این پرسش‌هاست. اشعار سرشار از شناخت و معرفت پروین، پیوندی حکیمانه میان تفکر روشنفکرانه نوظهور عالمان عصر او و تفکر غرب معاصر با شاعر برای به تصویر کشیدن نقش زن در جامعه ایران است.
اشعار پروین به حرکت و تحول و تغییر برای دفاع از حقوق زنان فرا می‌خواند در حالیکه با جوهر تدین و تعقل سرزمینش صیقل خورده است. در حقیقت، پروین اعتصامی خواننده را در چارچوبی به تعمق در مسائل فرهنگی و اندیشیدن در خصوص نابرابری‌های اجتماعی و تبعیض دعوت می‌کند که به کرامت انسانی آراسته است. در این میان، پرسشی که ذهن اهالی ادب را به خود مشغول می‌کند جدیت حکیمانه و لحن خردمندانه پروین در پردازش مسائل سیاسی و فرهنگی و به طور ویژه بی‌عدالتی و خشونت علیه زنان در جهان است؛ تلفیقی که دیوان اشعار بکر وی را به گلستانی از بیت‌های غنی و گاه عاری از احساسات ظریف زنانه تبدیل کرده است.
این کلام منحصر به فرد که متاثر از آموخته‌های پدر بزرگوار پروین، یوسف اعتصامی آشتیانی و اساتیدی چون ملک‌الشعرای بهار است از خفقان و محدودیت‌های اعمال شده علیه زنان در آن زمان مصون نیست؛ محدودیت‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی که دست شاعر را در به نظم درآوردن ارکان وجودی زن به عنوان هسته اساسی بسیاری از اشعارش می‌بندد.
با وجود تمام این تنگناها، اشعار پروین تجلی تلاش شاعر برای اعتلای جایگاه زن در جامعه از طریق ارتقای نقش زن در ادبیات است. در تاریخ ایران، زنان اهل قلم نقشی اساسی در استیفای حقوق زنان داشته‌اند و آثار ادبی گرانبهایی را درجهت ارتقای جایگاه زن در جامعه از خود به یادگار گذاشته‌اند.
در این میان، سروده‌های پروین اعتصامی از بسیاری جهات متمایز است. می‌توان اظهار داشت که پروین تنها شاعری بود که با نگاهی حکیمانه و با استفاده از مضامینی همچون مهر مادری، فداکاری و پاکی سیرت زنان بزرگ تاریخ به نقد مسائل سیاسی و اجتماعی مرتبط با حوزه زنان در زمان خود پرداخت؛ نگاهی که حجابی بر ظرافت و طبع زنانه و تمایلات عاشقانه او بود.
تحقیقات انجام شده در حوزه‌های مرتبط نشان می‌دهند که نقش عامل جنسیت در انتخاب نوع شـعر و مضامین به نظم درآمده را نمی‌توان نادیده گرفت. به عنوان مثال، مردان تمایل بیشتری به سرودن شعر حماسی دارند در حالیکه زنـان به سرودن شـعر غنـایی گرایش دارند. اما نقد ادبی مسائل اساسی اجتماعی و سیاسی در اشعار تعلیمی پروین اعتصامی و تاثیرپذیری او از ناصرخسرو قبادیانی، شاعر سبک خراسانی این شبهه را ایجاد می‌کند که گاه لحن کلام، عواطف و استفاده از واژه‌ها در راستای انعکاس تفکر و ذهنیت شاعر با توجه به مقتضیات خاص اجتماعی و سیاسی آن زمان از جنسیت شاعر مستقل شده که برخلاف اصل فمینیسم غربی مبتنی بر استفاده از زبان زنانه در نثر و نظم و سخن گفتن از زنان است.
برای درک بهتر این موضوع می‌توان گریزی به آن سوی جهان و آثار آدلاین ویرجینیا وولف، شاعر و نویسنده شناخته شده ادبیات انگلستان و هم‌عصر پروین اعتصامی زد. آدلاین ویرجینیا وولف به خاطر کلام نافذ، روح حساس و رویکرد فمینیستی وی درجهان شعر و ادبیات می‌درخشد. انتقادات جسورانه و نظرات فمینیستی ویرجینیا وولف، در دهه ششم قرن بیستم ناشی از روح بزرگ و آزادی خواه اوست. ویرجینیا وولف در جست‌وجوی فرم‌های ادبی جدید و خلاقانه متناسب با عصر گذار از زنان خانه‌دار دوره ویکتوریایی برای بیداری زنان می‌کوشید.
بر خلاف پروین اعتصامی، او در آثار خود ظرافت و حساسیت های زنانه را تحسین کرده و به نحوی شگفت‌انگیز و هنرمندانه به تصویر کشیده است. او استقلال زن را ابزاری حیاتی برای حفظ و رشد این زیبایی‌ها می‌دانسته؛ از این رو در آثار او تشویق به آزادگی و مبارزه برای حقوق زنان به‌خوبی به چشم می‌خورد.
با بررسی و مقایسه آثار این دو شاعر ارزنده درمی‌یابیم که شعر پروین از یک سو تابعی از جریانات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی اقلیم او و از سوی دیگر غوطه‌ور در سیل تحولات جهانی است.
او مقام والای زن را با به تصویر کشیدن مهر مادری و نه ظاهر دل فریب زن در قالب اشعاری بی‌بدیل به نمایش می‌گذارد. آیین و تعالیم دینی و اعتقادی در تارو پود اشعار او به چشم می‌خورد. ابزار فرهنگی و ادبی پروین برای دفاع از حقوق زنان و تببین منزلت زن در جامعه ایرانی از دل جامعه ایرانی با ویژگی‌های اعتقادی، اجتماعی، دینی و فرهنگی خاص آن برگرفته شده و نه از ظرفیت‌ها و انگاره‌های فرهنگی غربی و بیگانه؛ از این رو می‌توان اشعار پروین را بستری ادبی برای آفرینش و پایندگی فرهنگ ایرانی و اسلامی و نه فرهنگ‌پذیری از عناصر غیرخودی دانست. پروین به همگان می‌آموزد که می‌توان در دریای علم و اندیشه جهانی شناور بود و بدون هیچ گونه زوال فرهنگی از تلاقی فرهنگ و ادب ملل بارور شد.
پروین در اشعار خود به زن بال و پر می‌دهد تا در آسمان کشف و اندیشه پرواز کند بی آنکه رها شود. حال این سؤال مطرح است که آیا می‌توان پروین را خالق یک نظریه فمینیستی ایرانی دانست؟ نظریه‌ای که اگرچه متأثر از فمینیست غربی است اما ریشه در فرهنگ، باورها و تعلقات ایرانی دارد.
اولین دیدگاه را ثبت کنید