اصول دیپلماسی فرهنگی

کتاب اصول دیپلماسی فرهنگی نوشته حامد انوریان اصل, توسط انتشارات ساکو به چاپ رسیده است.

موضوع کتاب: مدیریت, مدیریت فرهنگی, ارتباطات فرهنگی, فرهنگ و تفاوت‌های فرهنگی

انسان‌ها هر جا که اجتماعی را تشکیل دهند، فرهنگ در آنجا شکل می‌گیرد. فرهنگ‌ها ممکن است در چند سطح ساخته شوند: در محیط‌های روستایی یا شهری، در خانواده، ایل، قوم و گروههای ملی. کلیه جوامع زبان، ادبیات، هنر و همچنین افکار و عقاید و روش‌هایی را پدید می‌آورند که ویژگی حیات اجتماعی آنها را بیان می‌کند و نشان می‌دهد جامعه چگونه باید اداره شود. فرهنگ از ایدئولوژی فراتر می‌رود و به اساس هویت افراد جامعه مربوط می‌شود. آگاهی از زبان، قومیت، تاریخ، مذهب و دیدگاه مشترک، بنیان‌های فرهنگ را تشکیل می‌دهد.فرهنگ‌های معدودی هستند که کاملاً بسته یا ثابت می‌مانند، اما مظاهر هویت برای اینکه به رسمیت شناخته شوند، باید از اجماع و استمرار در اجتماع برخوردار باشند. جوامع نیز مرزهای درونی و بیرونی خود را با ترغیب افراد و گروهها به باور کردن ارزش‌های فرهنگی خود و صیانت از اهمیت آن تعریف می‌‌کنند. فرهنگ‌ها همیشه در برگیرنده افکار و روش‌هایی هستند که از الگوهای برتری یا تفوّق در جوامع و میان جوامع حمایت می‌کند.

فرهنگ و تفاوت‌های فرهنگی در سراسر تاریخ، شالوده و اساس رفتار انسان را تشکیل داده است. در واقع، اهمیت فرهنگ در بازنگری سیاست جهانی که از پایان جنگ سرد و گسترش روزافزون پدیده جهانی شدن نشأت می‌گرفت، فزونی یافت. کوچک شدن جهان، فرهنگ‌های مختلف را به هم نزدیک‌تر کرد و چالشی در مقابل الگوهای سنتی فرهنگ و نظم اجتماعی ایجاد نمود. همه ملت‌ها با این معضل روبه‌رو شدند که کدام بخش از فرهنگ‌شان می‌تواند حفظ شود و کدام بخش از دست خواهد رفت. وقتی مردم یک فرهنگ، فرهنگ مردم دیگر را نه تنها بیگانه، بلکه عامل تهدیدکننده می‌دانند، امکان وقوع برخورد و منازعه پدید می‌آید. ارتباطات فرهنگی، یکی از ماندگارترین و مؤثرترین مناسبات انسانی است که بر پایه گفتگو و تبادل اطلاعات شکل می‌گیرد. این‌گونه ارتباطات پایه و مبنایی جهت تعامل انسان‌ها با یکدیگر بوده و بر سایر حوزه‌های روابط جوامع، همانند مناسبات اقتصادی و سیاسی نیز تأثیرگذار است.در سایه ارتباطات نوین جهانی و نزدیکی روز افزون ملت‌ها، انتقال ارزش‌ها و تأثیر و تأثرهای متقابل فرهنگی با گستردگی و شتاب باور نکردنی در حال شکل‌گیری است. در حال حاضر بسیاری از متفکران و سیاستمداران محور روابط آینده جهان را روابط فرهنگی و اختلافات و اشتراکات تمدنی می‌دانند. ملت‌های امروز نیازمند شناخت عمیق‌تر باورهای مذهبی و فلسفی در دیگر فرهنگ‌ها و شیوه نگرش سایر ملت‌ها هستند، بنابراین مشترکات موجود در فرهنگ‌ها را باید بشناسند.

هر فرهنگی باید ضمن شناخت فرهنگ‌های دیگر، هم‌زیستی با آنان را نیز بیاموزد. برای مردم آنچه مهم است باورهای دینی، خانوادگی، روابط خویشاوندی، اعتقادات و دیگر اموری است که مردم با آنها شناخته می‌شوند، برای آنها مبارزه می‌کنند و در راه آنها از جان خود می‌گذرند. دیپلماسی فرهنگی به عنوان یک ابزار کارآمد و قابل انعطاف در سیاست خارجی، زمینه‌ساز ارتقای سطح روابط دولت‌ها و به تبع آن افزایش تفاهم میان ملت‌ها و ایجاد صلح و ثبات بین‌المللی است. این ابزار مهم، از طریق گسترش مبادلات فرهنگی ـ هنری، توسعه همکاری‌های علمی ـ آموزشی و تعامل میان نخبگان جوامع، آموزش زبان و رفع موانع موجود زبانی، بسترهای مناسب درک متقابل جوامع انسانی از یکدیگر را فراهم می‌آورد. گسترش ارزش‌های ملی، یکی از اهداف اصلی دیپلماسی فرهنگی است. یکی از راههای پیشبرد ارزش‌ها، یافتن ارزش‌های مشابه در دیگر فرهنگ‌ها و پیوند زدن میان آنهاست. در فرآیند دیپلماسی فرهنگی، فرهنگ یک ملت به جهان بیرون عرضه می‌شود و خصوصیات فرهنگی ملت‌ها در سطوح دوجانبه و چندجانبه تبادل می‌یابند.

در عصر اطلاعات و جهانی شدن، قدرت نرم بیش از قدرت سخت مورد توجه قرار گرفته است. بسیاری از نظریه‌پردازان، دیپلماسی فرهنگی را نمونه بارز اِعمال قدرت نرم معرفی می‌کنند. این نوع دیپلماسی، توانایی یک دولت برای رسیدن به هدف‌های مطلوب از راه ایجاد جذبه، کشش و نفوذ در سایر کشورها را بیان می‌کند. دولت‌ها به کمک ابزارها و عناصری مانند فرهنگ، هویت و دین، آیین‌ها، سنت‌ها، نمادها و زبان، این توان را به دست می‌آورند تا کشوری دیگر را ترغیب کنند تا در جهت سیاست‌های آن کشور حرکت کند. قدرت نرم مباحث عقلانی و ارزش‌های عموم مردم را هدف قرار می‌دهد و سلایق و تمایلات آنها را با کشور حامی همراه می‌سازد. ابزارهای متعدد و متنوع دیپلماسی فرهنگی باعث شده است کشورهای مختلف با توسل به این ابزار در صدد تأثیرگذاری گسترده و طولانی بر مخاطبان خود باشند. طیف گسترده از ابزارهای فرهنگی امروزه در دسترس دولت‌ها قرار دارند. استفاده از رسانه‌های صوتی و تصویری و اینترنتی و ایجاد پایگاههای مجازی برای ارتباط مسثقیم با مردم جامعه هدف، تبادلات دانشجویی و علمی و استفاده از انتشار کتب و مجلات برای شناساندن فرهنگ، سیاست و اجتماع، خود از ابزارهای دیپلماسی فرهنگی هستند.

با توجه به غیر خصمانه بودن دیپلماسی فرهنگی، حضور و ایفای نقش بازیگران غیردولتی و نهادهای مدنی، انعطاف‌پذیر بودن و… این نوع دیپلماسی امروزه بسیار مورد توجه دولت‌هاست. اگر چه همه کشورها دیپلماسی فرهنگی را برای تعقیب و تأمین اهداف و منافع ملی خود به کار می‌گیرند، اما هر یک از آنها از ساز و کارها، شیوهها و ابزار خاصی استفاده می‌کنند. از این رو، می‌توان گفت هر کشوری الگوی خاص دیپلماسی فرهنگی دارد که بر اساس آن عمل می‌کند. بنابراین تدوین و تنظیم یک دیپلماسی فرهنگی کارآمد می‌تواند کشورها را در جهت تحقق اهداف سیاست خارجی خود و دستیابی به منافع ملی یاری رساند. در جایی که راهکارهای سیاسی پاسخگو نیست فرهنگ و دیپلماسی فرهنگی به کمک سیاست خارجی می‌آید تا به عنوان یک ساز و کار کارآمد و با زبانی تلطیف شده کشورها را به اهداف از پیش تعیین شده برساند؛ زیرا که پایداری و تأثیرگذاری دیپلماسی فرهنگی نسبت به سایر عناصر و مؤلفه‌های مؤثر در سیاست خارجی بیشتر و کارکرد آن مؤثرتر است.