تاریخ منتظم ناصری ؛ سه جلدی

تاریخ منتظم ناصری 

نویسنده: محمدحسن خان اعتمادالسلطنه
مصحح: محمداسماعیل رضوانی
ناشر: دنیای کتاب
زبان کتاب: فارسی
تعداد صفحه: 2420
اندازه کتاب: وزیری گالینگور روکشدار – سال انتشار: 1367 _ 1363 – دوره چاپ: 1

کمیاب – کیفیت : درحد نو ؛ لبه روکش های کتاب سائیدگی دارد ؛ روکش کتاب سوم چسب خوردگی دارد

مروری بر کتاب

این کتاب که میان سال‌های ۱۲۹۸ و ۱۳۰۰ نوشته و به شاه تقدیم شد، تاریخ عمومی جهان را از هجرت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم تا آغاز فرمان روایی قاجاریان (دولت قاجاریه) در بر دارد. نویسنده گزارش‌های تاریخی خود را بر پایه بخش‌های جغرافیایی جهان (آسیا، اروپا، افریقا و امریکا) تنظیم کرده و از این دید بی مانند بوده است. نام کتاب از «نظم سنواتی» و «اهدای آن به ناصر الدین شاه» برمی آید. 

کندی کردن نویسنده در نوشتن جلد پنجم مرآه البلدان بر اثر فراهم نبودن اطلاعات درست در باره برخی از شهرها و روستاها، از انگیزه‌های نوشته شدن تاریخ منتظم ناصری است.افزون بر این، کتابی به زبان فارسی در باره تاریخ مختصر و عمومی ایران و جهان و محدود به شرح پادشاهی شاهان و جنگ و صلح آنان، تا آن زمان وجود نداشت. این کتاب هم چنین در بر دارنده «هرگونه حوادث از قبیل تولد و ارتحال علما و اعیان ممالک، اختراعات و انکشافات و… ، بروز امراض عمومی… و حتی بعضی از خسوف و کسوف» است.

این کتاب در دو بخش و سه جلد سامان یافته و طرحی تطبیقی برای گاه شماری‌های هجری و میلادی عرضه کرده است. کسانی مانند اشرام، آربلی (المورد) و فریمن- گرنویل، جدول‌های گوناگونی برای دوره‌های هزار ساله و بیشتر از آن برای تطبیق گاه شماری‌های میلادی و هجری قمری فراهم آورده‌اند.

عبد الغفار نجم الدوله نیز در ایران با سامان دادن جدولی، گاه شماری‌ها را از سال نخست تا ۱۴۶۴ ق برای تطبیق تاریخ‌های میلادی با آنها تنظیم کرده، اما این نخستین آشنایی ایرانیان با تطبیق گاه شماری هجری قمری و میلادی نیست، زیرا محمدحسن اعتماد السلطنه در همین کتاب (تاریخ منتظم ناصری)، در برابر هر سال هجری قمری، سال میلادی آن را از آغاز تا ۱۳۰۰ ق، آورده است. 

هر یک از گزارش‌ها، به تاریخ سال هجری و میلادی خود معنون شده‌اند. نویسنده، گزارش‌ها را چکیده کرده و هر جا از رویدادی سخن می‌رود که پیش تر آن را آورده، خواننده را بدان جا بازگردانده و پس از عنوان سال‌های پیش گفته، به جغرافیای گزارش (آسیا/ اروپا و …) اشاره کرده است تا زمینه برای خوانش متن فراهم تر آید.حتی حوزه‌های جغرافیایی خردتر نیز پس از نام قاره‌ها و پیش از متن گزارش یاد شده‌اند. مانند «اروپا- انگلیس» یا «اروپا- روس». 

به گفته نویسنده، «در ممالک اسلامیه، از صدر اسلام تا کنون دو قسم فرمانروایی در کار بوده؛ یکی حکم رانی مذهبی به عنوان خلافت، دیگری حکومت اسلامیه به اسم سلطنت». از این رو، بخش نخست جلد یکم این اثر از هجرت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ؛ یعنی ۶۲۲ م آغاز و تا زوال خلافت عباسیان (۶۵۶ ق) دنبال می‌شود و بخش دوم آن، نخست به ماجرای چیرگی هلاکو خان و مغولان می‌پردازد و ماجراها را تا روزگار نویسنده پی می‌گیرد.نویسنده جلد دوم را با رویدادهای ۱۱۹۳ (سال درگذشت کریم خان زند) به پایان می‌برد لذا از استیلای هلاکوخان و طایفه مغول تا زمان مؤلف را شامل شده است.