چهار مقاله

نقد و بررسی کتاب
 کتاب چهار مقاله نوشته نظامی عروضی سمرقندی ترجمه محمد معین توسط انتشارات صدای معاصر به چاپ رسیده است.
موضوع کتاب: کتابهای عمومی، ادبیات، متون کهن

نام اصلی این کتاب، مجمع النوادر است و از آنجا که در آن از چهار فن و دانش سخن گفته شده، بیشتر به چهار مقاله آوازه یافته و آن چهار فن: دبیری، شاعری، طب و نجوم است. گویا مؤلف از آن رو برگ‌های کتاب خود را به این چهار هنر و چهار دست؟ هنری بازپرداخته که باور داشته که سامان هر پادشاهی و استواری هر فرمانروایی بازبسته به این چهار گروه است و هیچ حکمرانی را از آنان گزیر و گریزی نیست: دبیر در شادی و اندوه، پیروزی و شکست، آشتی و جنگ و … فرمان‌های شاه را روی کاغذ می‌آورد یا مثلاً به سینهتاریخ می‌سپرد. شاعر بلندگوی تبلیغاتی در بیرون و مایه انبساط خاطر در اندرون تلقی می‌شد. طبیب کمر بربسته بود تا بگوید ملک عادل عالم مؤید مظفر ….

چه وقت بخورد و چه بخورد و چه نخورد و … و سرانجام بر منجم بود که رصد کند و در طالع بنگرد و ساعتی خوش اختیار کند تا افتخار الملوک و السلاطین حجامت کند یا به شکار رود یا به شراب نشیند یا با لشکری گران بر سر مردمی بی‌پشت و پناه آوار شود. به هر روی نظامی عروضی در هر مقاله از این چهار مقاله خویش به آیین‌ها و بایستگی‌های این چهار هنر پرداخته و در هر مقاله حکایاتی ملایم آورده است. نوسنده در آغاز هر مقاله شرایطی را که هر یک از آن چهار طبقه باید داشته باشد، توضیح می‌دهد و آنگاه به ذکر حکایت‌هایی می‌پردازد که به احوال دارندگان آن صناعات اختصاص دارد و اگرچه هدف وی ذکر وقایع تاریخی نیست و صرفاً می‌خواهد برای اثبات نظرهای خود مطالبی از تاریخ بیاورد؛ اما کتاب وی افزون بر فواید و اهمیت بسیار زیاد ادبی از جهت تاریخی نیز قابل تأمل است و شرح حال برخی بزرگان علم و ادب در آن هست که در کتب دیگر دیده نمی‌شود. آنچه در این کتاب باید مورد تأمل قرار گیرد، مسائل تاریخی نیست، بلکه توجه بر نکات ادبی و علمی بسیار مهمی است که نویسنده در مقدمه مقالات آورد و از آنجا که سخن وی بر پایه آگاهی عالمانه استوار است، می‌تواند خوانند کتاب را از جهت آشنایی به چهار شعبه از شعب دانش مفید افتد. اطلاعاتی که نویسنده از زندگی و کار دبیران، شاعران، منجمان و طبیبان ادوار سلف می‌دهد، عبرت‌انگیز و آموزنده است و می‌تواند انگیزه‌ای باشد برای خواننده کتاب اگر اشتیاقی به آموختن آن دانش‌ها داشته باشد. انشای این کتاب بسیار استوار و پخته و جزیل و خالی از اطناب و پرگویی است و اگرچه نویسنده در مقدمه هر یک از چهار مقاله، برای نشان‌دادن توانایی و مهارت خود در نویسندگی، اندکی مصنوع و متکلمانه می‌نویسد؛ اما این تصنع و تکلف در دیگر جاهای کتاب نیست

مباحث کتاب چهار مقاله

1. مقدمه به قلم دکتر مهدخت معین
2. مقدمه به قلم علامه مرحوم محمد قزوینی
3. دیباچه به قلم استاد فقید دکتر محمد معین
4. تعلیقات چهار مقاله نظامی عروضی
5. تعلیقات(مقاله اول)
6. تعلیقات(مقاله دوم)
7. تعلیقات(مقاله سوم)
8. تعلیقات(مقاله چهارم)
9. فهرست اعلام